به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، زهره باقریان در نشست «️خوانش جنسیتی خطابه‌های حضرت زینب "سلام‌الله‌علیها"» از سلسله نشست‌های زنان و مکتب عاشورا که در پژوهشکده زن و خانواده برگزار شد، عنوان کرد: فرکلاف در خوانش و بازیابی یک متن، در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین عناصر زبانی و فرازبانی به بررسی متن می‌پردازد.
وی بیان کرد: در بخش توصیف، واژگان و گرامر متن را مورد بررسی قرار می‌دهد و خرده معنایی که از آن استخراج می‌شود را بازیابی می‌کند و این سؤال مطرح می‌شود که آیا جنسیت بر روی واژگان و گرامر یک متن تأثیر دارد؟
عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی پژوهشکدۀ زن و خانواده اضافه کرد: در ذات زبان ویژگی‌های زنانه و مردانه مکتب وجود ندارد و زبان در ذات خودش تمایز و تبعیض در جنسیت ندارد؛ بلکه ارزش‌های فرهنگی این تمایز را ایجاد می‌کنند. زنانه نویسی یا روایت زنانه کردن به معنای نوشتن مسائل، مشکلات، حالات و روحیات زنانه در یک فرهنگ خاص است و واژگان در ذات شان زنانه نیستند.
وی یادآور شد: اگر زنان و مردان در یک موضوع مشترک و از یک فرهنگ مشترک سخن بگویند گزینش واژگان برای بیان و انتقال معانی مخاطب متفاوت است؛ زیرا نوع نگرش زنانه و مردان در جوامع مختلف متفاوت است.
باقریان گفت: فرکلاف از بخش دوم به عنوان کردار گفتمانی یاد می‌کند؛ در این بخش سطح تولید یک خطابه مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ یعنی این متن توسط چه مقامی (از نظر جایگاه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی) نگارش شده است را مورد ارزیابی قرار می‌دهد؛ زیرا جایگاه اجتماعی، سیاسی، خانوادگی یا بر ساخت‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی یک جامعه بر روی فرد و خطابه اش تأثیرگذار است.
وی ادامه داد: در این بخش جنسیت فرد نیز مورد توجه است؛ زیرا جنسیت بر تولید یک متن یا خطابه تأثیرگذار است و خطابه یا متنی که یک زن نگارش می‌کند با خطابه یک مرد متفاوت است به همین خاطر معنایی که از آن برداشت می‌شود نیز تفاوت دارد.
عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی پژوهشکدۀ زن و خانواده اظهار کرد: گزینش زبان، چینش زبان و ساختار ارائه خطابه از منظر زنان و مردان متفاوت است؛ بنابراین زنان در یک خطابه مشترک و در یک موضوع مشترک با مردان ممکن است به مسائلی بپردازند که این مسائل مورد توجه مردان نباشد.
بررسی خطبه‌های حضرت زینب (س) در کوفه، شام و دارالحکومه ابن زیاد
خطبه کوفه
وی بیان کرد: خطابه کوفه یک متن ستیزنده و منازعه آمیز میان دو قطب مثبت و منفی است که بر تفاوت‌ها تأکید دارد و گزینش واژگان و چینش ساختار بحث به گونه‌ای است که به دنبال طرد گفتمان غیرخودی (شیطان) و برجسته سازی گفتمان خودی (اهل بیت) است.
باقریان ادامه داد: در خطبه کوفه دو گروه واژگان اشک، ناله، گریه و زاری و گروه واژگان رسول خدا (ص)، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) مواجه هستیم که با دال مرکزی اشک و زاری و دال رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) هستند.
وی بیان کرد: در خطبه کوفه صفات خیانتکار، وقیح، دورویی، کینه، ذلالت و حقارت برای کوفیان به کار برده شده است که در جامعه شناسی کوفه به زنان سطح پایین جامعه و کنیزان تعلق دارد.
این پژوهشگر افزود: حضرت زینب (س) وقتی عمل کوفیان را توصیف می‌کند آن را زنی است که رشته خود را پس از محکم بافتن یکی یکی باز می‌کند که این اشاره به شکستن سوگند توسط کوفیان دارد که در جامعه شناسی کوفه شکستن سوگند یک خصلت زنانه است.
وی اضافه کرد: حضرت زینب (س) می‌گوید: ای کوفیان کار شما همانند زبان پردازی‌های کنیزکان با دورویی و تملق همراه است که در این عبارت نیز کوفیان را کنیزان تشبیه می‌کند همچنین حضرت زینب (س) در خطبه کوفه دو بار از واژه دامن استفاده می‌کند و می‌گوید دامن خود را آلوده کردید که این نیز یک استعاره جنسیتی است.
باقریان یادآور شد: همچنین حضرت زینب (س) بیان می‌کند که وای بر شما چه جگری از رسول خدا (ص) در آوردید که این امر اشاره به ماجرای هند جگرخوار دارد که در جنگ احد جگر حمزه را در آورد که در اینجا نیز کوفیان را به یک زن تشبیه می‌کند.
وی با اشاره به اینکه بر اساس آنچه بیان شد حضرت زینب (س) رفتار و عمل گروه غیرخودی را زنانه معرفی کردند، اضافه کرد: حضرت زینب (س) برای گروه خودی که با دال مرکزی رسول خدا (ص) است از ویژگی‌هایی مثل پناه، فریادرس، مشعل و یاور استفاده می‌کند که در جامعه شناسی کوفه صفاتی مردانه است.
خطبه شام
عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی پژوهشکدۀ زن و خانواده عنوان کرد: در خطبه شام شاهد زنجیره واژگان به هم پیوسته‌ای مانند راه بستن، عدالت اسیر، پشت پرده، حرمت، پرده، آشکار شدن چهره، پوشاندن، شهر به شهر، زنان و دختران، چهره‌ها، نگریستن، طلقاء، مصیبت، غنیمت و کنیزان هستیم که زیر دال مرکزی به نام اسارت هستند.
وی ادامه داد: خطبه حضرت زینب سلام الله علیها در شام پیرامون واژگان جنسیتی یا معانی جنسیتی نیست؛ بلکه این بار حول محور موضوعات جنسیتی است؛ به عبارت دیگر حضرت در برابر یزید مسائل، مشکلات، سختی ها و رنج های زنانه را بیان می‌کند و به واسطه آن ها یزید را مورد بازخواست قرار می‌دهد در حالی که در خطابه امام سجاد (ع) و خطابه امام حسین (ع) در روز عاشورا این مسائل را وجود ندارد.
باقریان با بیان اینکه حضرت زینب (س) قیام امام حسین (ع) را از منظر جنسیتی گزارش می‌کند، تصریح کرد: در این خطبه شاهد دو گروه یا گفتمان خودی (اهل بیت) و غیرخودی (گفتمان شیطان) هستیم.
وی ادامه داد: حضرت زینب در شام ماجرا با جزئیات و به صورت ساده شرح می‌دهد که ساده نویسی یکی از استراتژی‌های زنانه‌ای است؛ زیرا خطابه ساده شنونده را مستقیماً مورد مخاطب خودش قرار می‌دهد.
عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی پژوهشکدۀ زن و خانواده افزود: راه را بر ما بستید، چنان کنیزان رانده شدیم، آیا از عقل است که زنان و کنیزان تو در پشت پرده باشند و دختر رسول خدا اسیر؟ پرده حرمتشان را دریدید، چهره هایشان را آشکار کردید، چنان دشمنان از شهری به شهر دیگر کوچاندید و... موضوعات زنانه‌ای مانند در منظر نامحرم قرار گرفتن و اسارت هستند که حضرت زینب (س) در شام به آن پرداختند و نبرد عاشورا را از نگاه مسائل زنان بازتاب کردند.
وی اظهار کرد: جزئی نگری و بیان نکات به صورت ریز به ریز مانند راه را بستن و چون کنیزان رانده شدیم از عقل است که کنیزان تو پشت پرده باشند و دختران رسول خدا (ص) چهره هایشان را آشکار شود از ویژگی‌های روایتگری زنانه است.
باقریان اضافه کرد: امام سجاد (ع) در خطابه های بعد از عاشورا از علل جنگ که چرا با حسین جنگیدید و حقانیت فرزندان رسول خدا (ص) و عباراتی مانند عهد شکستید و جنگ که عباراتی مردانه است سخن می‌گویند؛ اما حضرت زینب (ع) از جنگ صحبت نمی‌کند؛ بلکه از کشته شدن حسین (ع) مرثیه برای حسین و اسارت خاندان رسول خدا (ص) می‌گوید.
وی گفت: ملامت گری زنانه مانند پرسش (مردم آیا گریه و زاری می کنید؟ آیا نمی‌دانید چه جگری از رسول خدا دریده‌اید؟ نمی‌دانید چه حرمتی از آن شکستید؟)، استفهام انکاری، استفاده از جملات دعایی و نفرین که تأثیر زیادی بر مخاطب دارد، استفاده از واژه‌های ندایی (ای اهل کوفه، ای طلقا و..)، کنایه، استفاده از صور خیال از دیگر استراتژی‌های زنانه است که در خطبه حضرت زینب وجود دارد.
این پژوهشگر ادامه داد: حضرت زینب (س) از عبارت ابن طلقاء استفاده می‌کند و گوید که تو فرزند کسی هستی که جگرهای پاکان را به دهان گرفته است و اشاره به هند جگر خوار می‌کند که جگر حمزه را در جنگ احد از سینه اش در آورد می‌کند و می‌گوید تو شبیه مادرت هند هستی و این نگاه از منظر یک مادر است. و بیان می‌کند که تو از خون شهدا پرروش یافتی (اشاره به غنائمی که که کفار در جنگ احد به دست آوردند).
عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی پژوهشکدۀ زن و خانواده ادامه داد: حضرت زینب (س) با این جملات خاندان خودش (پاکان) و خاندان یزید را معرفی می‌کند و از و تأثیر صفات و ویژگی‌های مادرانه و پدرانه و تأثیر خانواده بر روی شخص و وضعیت یک شخص را بیان می‌کند.
وی اضافه کرد: حضرت زینب در خطبه شام سه گروه را معرفی می‌کند گروه اول حزب خدا هستند که پاک هستند و وحی بر آنان نازل می‌شود. گروه حزب شیطان هستند که دهان‌های ناپاک دارند و همانند گرگ درنده هستند. گروه شوم سفیهان (مردم کوفه) هستند که حزب شیطان آنها را استخدام کرده است.
باقریان یادآور شد: هماهنگی آهنگ الفاظ و عبارات با فضایی که بر هر معنی حاکم است از دیگر ویژگی های خطبه‌های حضرت زینب (س) است که این هماهنگی با جو عاطفی و هیجان درونی یک خطابه زنانه محسوب می‌شود؛ اما در همین آهنگ زنانه سخنان خود را در باره گفتمان خودی را با واژگان آرام و گفتمان غیرخودی را واژگان خشن ارائه کردند.
خطبه دربار عبیدالله
وی عنوان کرد: زمانی که عبیدالله اسرا را می‌بینند سعی می‌کند با کنایه و نیش زبان آنها را آزار دهد و می‌گوید که خدا را شکر که خدا شما را بی‌آبرو کرد و دروغگویی تان معلوم شد؛ اما حضرت زینب (س) با خطاب قرار دادن عبیدالله با عنوان ابن مرجانه به او کنایه می‌زند که با این واژه می‌گوید که بدکار دروغ‌گو است و فاسق رسوا است و تو فرزند مرجانه فاسق هستی.
عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی پژوهشکدۀ زن و خانواده اضافه کرد: حضرت زینب (س) بیان می‌کند که من چیزی جز زیبایی ندیدم؛ زیرا هرچه بوده است اطاعات از امر خدا بوده و از نگاه زنانه اطاعت کردن و پذیرش بندگی زیبا است که ین نیز از واژگان جنسیتی است.
انتهای پیام
